Tου Kώστα Θ. Kαλφόπουλου

Η «Καθημερινή», όπως και στην περίπτωση του Γιούργκεν Χάμπερμας το 2001, βρέθηκε και φέτος στη συνέντευξη Tύπου της απονομής του γερμανικού Βραβείου Ειρήνης στη Σούζαν Σόνταγκ, στη διάρκεια της Eκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Οι δηλώσεις της Aμερικανίδας συγγραφέως μεταφέρονται εδώ με ελαφρές περικοπές, απ’ όπου έχουν απαλειφθεί οι ερωτήσεις, με εξαίρεση την ερώτηση που έγινε για λογαριασμό της εφημερίδας.

Πιστεύω ότι πάντα τα μεγάλα βραβεία έχουν πολλαπλούς λόγους ή πλαίσια για να απονεμηθούν, είτε για να εγκρίνουν είτε για να απορρίψουν. Δεν παραλαμβάνω αυτό το βραβείο και σας διαβεβαιώνω, ως μία ανταμοιβή για την κριτική μου στην πολιτική Μπους, δεν το θεωρώ έτσι και δεν το πιστεύω ότι είναι κάτι τέτοιο· μπορεί να είναι κατά νουν σε εκείνους που το απονέμουν. Eχει περισσότερο να κάνει με το γεγονός ότι είμαι «φιλοευρωπαία», είμαι ένα άτομο που αγαπά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Θα με λυπούσε, αν οι άνθρωποι το έβλεπαν σε ένα πλαίσιο, επειδή είπα κάποια πράγματα μετά την 11η Σεπτεμβρίου, και εναντιώθηκα στον πόλεμο, την εισβολή στο Ιράκ. Σε ό,τι με αφορά προσωπικά, δεν πιστεύω πως η βράβευσή μου γίνεται σε σχέση με τις απόψεις μου για τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά μπορώ να καταλάβω ότι κάποιοι το βλέπουν με αυτήν την οπτική. Δεν είμαι τόσο μετριόφρων να πιστεύω ότι αν δεν είχα μιλήσει εναντίον του Μπους, δεν θα έπαιρνα το βραβείο.

Τα βραβεία αποτελούν μία αδικία, τρόπον τινά, είναι εντελώς μεσολαβητικά, εξισορροπητικά. Υπάρχουν άλλοι που θα μπορούσαν να βραβευτούν και πιθανόν δεν πρόκειται, γιατί δεν μπορείς να το απονείμεις σε όλους, υπάρχουν κάποιοι που δεν το αξίζουν, και αυτό συμβαίνει και με το βραβείο Νόμπελ.

Το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης (σ.σ.: απονεμήθηκε από τη Νορβηγική Επιτροπή στην Ιρανή Σιρίν Εμπαντί) έχει σαφώς πολιτικά χαρακτηριστικά, σε αντίθεση με αυτό το βραβείο, που, νομίζω πως, επί μέρους μόνο, είναι πολιτικό. Οι επιλογές των Νορβηγών οδήγησαν στο παρελθόν συχνά σε κάποιες γελοίες απονομές, στη δεκαετία του ’70, επί παραδείγματι, στην περίπτωση του Χένρι Κίσινγκερ, ενός εγκληματία πολέμου κατά τη γνώμη μου, που το μοιράστηκε με τον πρωθυπουργό του Βιετνάμ, με την αιτιολογία ότι συνεργάστηκαν για τον τερματισμό του πολέμου. Αυτό μού φαίνεται πως γελοιοποιεί τον θεσμό, αλλά συμβαίνει συχνά προς ικανοποίηση και των δύο πλευρών σε μία σημαντική σύγκρουση ή, έστω, για να επιβραβεύσει κάποιον για το θετικό του έργο.

Είμαι πολύ αισιόδοξη και ελπίζω ότι το Ιράν θα κινηθεί προς μία κατεύθυνση που είναι σαφώς πλουραλιστική, πιο δημοκρατική και επιτρέπει την εμφάνιση αξιών και θεσμών με προοπτική την εκκοσμίκευση της κοινωνίας στο Ιράν, χωρίς να έρχεται σε αντιπαράθεση με την πίστη προς το Ισλάμ. Δεν υποστηρίζω πως επιθυμώ στο Ιράν ένα πλήρως εκκοσμικευμένο κράτος, θα ήθελα, όμως, ένα πλουραλιστικό κράτος και πιστεύω πως αυτή είναι και η επιθυμία της πλειοψηφίας στο Ιράν, κυρίως των νέων κάτω των τριάντα ετών, που έχουν γνωρίσει μόνο το σημερινό καθεστώς.

Πιστεύω ότι είναι μια καλή επιβράβευση, δεν ξέρω κατά πόσον θα είναι και αποτελεσματική ή, απλώς, μία ένδειξη ότι αυτό είναι κάτι άλλο, δεν είναι μία «αραβική φυσιογνωμία», είναι μια μετριοπαθής προσωπικότητα.

Θεωρώ τον εαυτό μου πρωτίστως ως μία συγγραφέα, έτσι αυτοπροσδιορίζομαι, δεν είμαι κριτικός, δεν είμαι διανοούμενη, είμαι ευτυχής με τον τίτλο «συγγραφέας». Είμαι, όμως, και ένα άτομο, πολίτης του κόσμου και μιας ξεχωριστής και πολύ σημαντικής χώρας, είμαι, επίσης, γυναίκα. Eχω λοιπόν μια σειρά από ιδιότητες, αλλά η πρώτη, η βασική μου ταυτότητα είναι εκείνη της συγγραφέως. Πιστεύω στην παγκόσμια λογοτεχνία, και νομίζω ότι αυτός ο χαρακτηρισμός οφείλεται σε έναν Γερμανό συγγραφέα, ονόματι Γκαίτε. Θεωρώ ότι είμαι μέρος της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Bέβαια είμαι Αμερικανίδα και γράφω στην αγγλική γλώσσα, αλλά οι περισσότεροι συγγραφείς προς τους οποίους νιώθω συγγενής δεν είναι Aμερικανοί, είναι συγγραφείς που διαβάζω σε μετάφραση, γιατί για μένα η λογοτεχνία είναι ένα διεθνές, ένα παγκόσμιο εγχείρημα.

Oταν μιλάω για πολιτική είναι γιατί σκέφτομαι τη ζωή και το έργο μου με ηθικούς όρους· ως συγγραφέας έχω ηθικά πρότυπα για την παρουσία μου και τη συμμετοχή μου στην κοινωνία. Δεν νομίζω ότι υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στη δημόσια πολιτική τοποθέτηση και την ιδιότητα του συγγραφέως, αλλά πιστεύω ότι η λογοτεχνία προηγείται και δεν χρησιμοποιώ τα βιβλία ή τις ιστορίες μου, τα μυθιστορήματα ή τα κείμενά μου προς όφελος της πολιτικής.

Oλες τις απόψεις μου τις αντιμετωπίζω με μία σχετική καχυποψία, όχι γιατί πιστεύω ότι σφάλλω, δεν θα έλεγα εξάλλου κάτι που θα πίστευα ότι είναι λάθος, αλλά γιατί ξέρω πως ό,τι και να πω, θα υπάρχει κάτι άλλο που θα μπορούσε να ειπωθεί, πάντα υπάρχει κάτι ακόμα πέρα από αυτό που λες.

Πριν από λίγους μήνες, ήμουν επίσημα προσκεκλημένη στη Διεθνή Eκθεση Βιβλίου της Μπογκοτά. Μεταφέρω όλη τη στιχομυθία, γιατί δεν σκόπευα να επιτεθώ στον Γκαρσία Μάρκες, που κατάγεται από την Κολομβία και είναι κάτι σαν θεός για τους Κολομβιανούς.

«Ποια πιστεύετε ότι είναι η αποστολή του διανοούμενου, ποιες είναι οι ευθύνες του συγγραφέα;», ήταν μια καλή ερώτηση. Απάντησα, για να είμαι ειλικρινής, «δεν πιστεύω ότι κάθε συγγραφέας πρέπει να ενδιαφέρεται για την πολιτική, πιστεύω μάλιστα ότι είναι πολύ καλό για έναν συγγραφέα να μην αναφέρεται καθόλου στην πολιτική».

Ο Γκαρσία Μάρκες θα έπρεπε να είχε μιλήσει γι’ αυτά τα φοβερά πράγματα που συμβαίνουν στην Κούβα, τρεις άνθρωποι καταδικάστηκαν σε θάνατο και 78 άνθρωποι καταδικάστηκαν σε πολύχρονη φυλάκιση –28 χρόνια– και στην Κούβα δεν υπάρχει μείωση της ποινής, την εκτίεις ολόκληρη. Υπήρχαν κι άλλες λύσεις για τον Φιντέλ Κάστρο· θα μπορούσε να τους είχε στείλει όλους αεροπορικώς στη Μαδρίτη. Ξέρουμε ότι ο Γκαρσία Μάρκες δεν αντέδρασε, δεν μίλησε, στο θέμα της Κούβας δεν είναι έντιμος.

Προς μεγάλη μου έκπληξη μού απάντησε, δεν πίστευα ότι θα απαντούσε και η απάντησή του ήταν απογοητευτική. Είπε συγκεκριμένα: «Δεν απαντάω σε επιθέσεις, σέβομαι τη Σούζαν Σόνταγκ, είμαι κατά της θανατικής ποινής και, επίσης, κατ’ ιδίαν έχω βοηθήσει πολλούς διαφωνούντες».

Συγγνώμη, αλλά αυτή είναι η επίσημη παραδοχή ότι γνωρίζει τι συμβαίνει στην Κούβα αλλά δεν το λέει. Ακόμα και ο Ζοζέ Σαραμάνγκου, κατά τη γνώμη μου ένας παράδοξος συγγραφέας, που θεωρεί τον εαυτό του κομμουνιστή και είναι μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Πορτογαλίας, ένθερμος υποστηρικτής της κουβανικής κυβέρνησης, είπε, όταν εκτελέστηκαν αυτοί οι άνθρωποι: «Αυτό είναι το τέλος, δεν μπορώ να υποστηρίζω την κυβέρνηση της Κούβας».

Ο Μάρκες ξέρει πολλά, για την Κολομβία, για την Κούβα και έπρεπε να είχε πάρει θέση.

Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις πολιτισμικές διαφορές και τον πολιτισμικό σχετικισμό, πιστεύω στον πλουραλισμό και όχι στον σχετικισμό. Δεν ταυτίζομαι με την αμερικανοποίηση.

Η διαφορά είναι κατά βάση στη νεοτερικότητα, στις διαφορετικές εκφάνσεις της. Ο βασικός διαχωρισμός έγκειται ανάμεσα σε εκείνους που συμμετέχουν στη διαδικασία της νεοτερικότητας και εκείνους που, για διάφορους λόγους, λόγω φτώχειας, διαφθοράς ή θρησκευτικού φανατισμού, δεν έχουν πρόσβαση στη νεοτερικότητα. Και όσο οι χώρες εκείνες που παράγουν λογοτεχνία προχωρούν, πλησιάζουμε όλο και πιο κοντά. Πιστεύω, πράγματι, ότι η παγκόσμια λογοτεχνία είναι πιο πραγματική, πιο εφικτή, φυσικά λόγω δύο παραγόντων: της μετάφρασης και της ηγεμονίας της μίας γλώσσας, καθώς η αγγλική είναι πλέον η δεύτερη γλώσσα σε πολλές χώρες. Η παγκόσμια λογοτεχνία είναι πιο προφανής σήμερα από την εποχή του Γκαίτε.

Oσον αφορά το Παλαιστινιακό, έχω δηλώσει επανειλημμένα, και όταν μάλιστα δέχτηκα το Βραβείο της Ιερουσαλήμ –αντίθετα μάλιστα με τις συμβουλές του φίλου μου, Εντουαρντ Σαΐντ, που με απέτρεπε να μεταβώ στην Ιερουσαλήμ– είπα ότι η ισραηλινή κυβέρνηση δεν έχει άλλη επιλογή, από το να επιστρέψει στα σύνορα πριν από το 1967, ώστε να καταστήσει δυνατή και να υποστηρίξει την ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους. Αυτή ήταν και παραμένει η θέση μου.

Δυστυχώς, τα δύο τελευταία χρόνια, η κατάσταση ολοένα και χειροτερεύει, και λόγω της εξτρεμιστικής πολιτικής της κυβέρνησης Σαρόν, αλλά και ένεκα της πλήρους διαφθοράς της παλαιστινιακής ηγεσίας. Καταλήγω μάλλον στην άποψη, που ήταν και του Σαΐντ, ότι το μόνο λογικό βήμα τώρα είναι ένα κράτος με δύο έθνη, που θα αποτελεί και το τέλος του εβραϊκού κράτους, αλλά δεν είναι αυτό που θα ήθελα να γίνει.

— Κυρία Σόνταγκ, έχετε αναφερθεί επανειλημμένα σε έναν «πολιτισμό του τρόμου» και μία «απώλεια της πολιτικής» σε σχέση με την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Υπάρχει κάποια διέξοδος από αυτόν τον «μονόδρομο»;

— Στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο ένα πολιτικό κόμμα, το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, ένας κλάδος του οποίου αποκαλείται Δημοκρατικό Κόμμα. Ως εκ τούτου, δεν πρόκειται να δούμε ριζικές αλλαγές σε αυτήν τη νέα πολιτική που υπάρχει και που έρχεται σε ρήξη με μια παράδοση πενήντα ετών, όσον αφορά τις δεσμεύσεις μας στο πλαίσιο μιας διεθνούς πολιτικής (multilateratism). Πιστεύω ότι αυτή η κυβέρνηση, αυτή η διοίκηση, έλαβε ως αφορμή την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου για να αλλάξει τους κανόνες του παιχνιδιού. Οι συζητήσεις στο Κογκρέσο από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους είναι πολύ περιορισμένες, οι συμφωνίες είναι πολύ εύθραυστες. Είναι πιθανό να ισχυριστεί κανείς ότι πράγματι βρισκόμαστε μπροστά στο τέλος της Δημοκρατίας και στις απαρχές του Ιμπέριουμ. Iσως ο Κλίντον να ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας και αυτός ο φοβερός άνθρωπος από το Τέξας είναι ο Αύγουστος, ίσως να συμβαίνει κάτι τέτοιο, είναι πιθανόν... Μέχρι πάντως να υπάρξει μία πραγματική αντιπολίτευση, όχι απλώς λαϊκή αντίδραση, αντιπολίτευση που να μεταφέρεται στο επίπεδο της πολιτικής και των πολιτικών, δεν βλέπω κάποια πραγματική αλλαγή. Δεν είμαι αισιόδοξη ότι θα αλλάξει κάτι, γιατί οι αλλαγές θα προκύψουν από μία πραγματική αντιπολίτευση και κάτι τέτοιο δεν υπάρχει προς το παρόν.

Στην αρχή, όταν έμαθα για τον Σβαρτσενέγκερ, νόμιζα ότι είναι ένα κακόγουστο αστείο, αλλά το αστείο έγινε πραγματικότητα. Πιστεύω ότι θα αποτύχει. Tο οικονομικό πρόβλημα της Καλιφόρνια, της πέμπτης ισχυρότερης οικονομίας στον κόσμο, είναι πρόβλημα της ίδιας της πολιτείας και αυτός ο άνθρωπος δεν πρόκειται να το λύσει, θα αποτύχει, αλλά η εκλογή του είναι ένα σημαντικό γεγονός, όπως και η εκλογή του Μπερλουσκόνι. Eχουν κάποιες ομοιότητες, εξελέγησαν για κάποια «χαρίσματα», σε κάποια σημεία οι ψηφοφόροι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους σε αυτούς. Στην Ιταλία, επί παραδείγματι, πολλοί ψηφίζουν τον Mπερλουσκόνι γιατί είναι πλούσιος και γιατί είναι τόσο ηλίθιος, τους αρέσει αυτό το στυλ. Eίναι υπερόπτης, πλούσιος, με αυτοπεποίθηση, αλλά αυτό δεν έχει τίποτα κοινό με την πολιτική, είναι απόρριψη της πολιτικής. Tο ίδιο συμβαίνει και στην Καλιφόρνια με τον Σβαρτσενέγκερ, που εκπέμπει μία «εικόνα της βίας», ενός «μαχητή», κάτι εντελώς διαφορετικό από τον Ρέιγκαν. Στην περίπτωση του «Εξολοθρευτή», το στοιχείο αυτό είναι μέρος της γοητείας του.

Λυπάμαι για την Καλιφόρνια και τους κατοίκους της, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι πρόκειται για ένα ακόμη βήμα προς το «τέλος της πολιτικής», της πολιτικής στην κλασική της έννοια: αντιπολίτευση, πολιτικά κόμματα, πραγματική αντιπαράθεση, άτομα που εργάζονται επαγγελματικά για τις δημόσιες υποθέσεις. Oλα αυτά συρρικνώνονται, κάτι ανάλογο που συμβαίνει με τη μουσική, δεν υπάρχει ο Μότσαρτ, παρά μόνο οι Spice Girls. Κάτι σαν το τέλος του παλιού κόσμου... Zούμε σε έναν καινούργιο πολιτισμό και είναι πράγματι ένα σοβαρό σύμπτωμα των καιρών.