Συνέντευξη στον Σπύρο Γιανναρα

Αμερικανοποίηση ή «κρεολισμός»; «Υβριδισμός ή πολιτισμική μετάφραση;» Ποια θα είναι άραγε η εξέλιξη των πολιτισμών στην εποχή της παγκοσμιοποίησης της σκέψης, των εμπορευμάτων και των ηθών; Θα γίνουμε όλοι μέτοχοι ενός ενιαίου υβριδικού πολιτισμού ή θα διατηρήσουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα; Σε αυτού του είδους τα κρίσιμα ερωτήματα αποπειράται να απαντήσει στο βιβλίο «Πολιτισμικός υβριδισμός», που μόλις κυκλοφόρησε από το «Μεταίχμιο», ο Βρετανός Πίτερ Μπερκ, ομότιμος καθηγητής Πολιτιστικής Ιστορίας και Θεωρίας του Κέμπριτζ.

Ο Π. Μπερκ απάντησε στα ερωτήματα της «Κ» που προέκυψαν από την ανάγνωση του νέου του βιβλίου.

– Χρησιμοποιείτε όρους όπως «υβριδισμός», «ανάμειξη», «κρεολοποίηση» για να αποδώσετε την πραγματικότητα της επαφής διαφορετικών πολιτισμών. Πρόκειται όμως για εναλλάξιμα μεταξύ τους συνώνυμα ή μήπως αποδίδουν διαφορετικές πραγματικότητες;

«Τα ποικίλα συνώνυμα (πολιτιστικός υβριδισμός, μετάφραση, ανταλλαγή, κρεολοποίηση) έχουν λίγο πολύ το ίδιο νόημα, της ανάμειξης, με σημαντικές ωστόσο διαφοροποιήσεις μεταξύ τους. Ο μεταφορικός όρος “υβριδισμός” συμπληρώνει τον όρο “ανάμειξη” δίνοντάς μας την εντύπωση ότι συμβαίνει από μόνη της. Η μεταφορική έννοια του όρου “μετάφραση” υπονοεί πως κάποιος πρέπει να κάνει τη δουλειά, ενώ ο μεταφορικός νεολογισμός “κρεολοποίηση” που εγώ χρησιμοποιώ, αναφέρεται στο στάδιο που ακολουθεί την αρχική ανάμειξη, όταν τα διαφορετικά στοιχεία παράγουν μια νέα διακριτή μορφή».

Ωστόσο η έννοια του «υβριδισμού» καλύπτει ένα αχανές φάσμα αντικειμένων, όρων και καταστάσεων τα οποία περισυλλέγονται δειγματοληπτικά από τις πηγές μέχρι τις εκβολές του ποταμού της ανθρώπινης ιστορίας, στη συνέχεια τοποθετούνται αδιαφοροποίητα στο ίδιο (άχρονο) επίπεδο όπου εξετάζονται επί ίσοις όροις. Ο υβριδισμός αφορά με τον ίδιο τρόπο π.χ. τις αλληλεπιδράσεις αυτοχθόνων πληθυσμών της Αφρικής ή της Λατινικής Αμερικής με τους Ευρωπαίους εισβολείς, τις ταινίες του Μπόλιγουντ, το κάρι με τηγανητές πατάτες ως αγαπημένο πιάτο των Βρετανών, το βραζιλιάνικο ποδόσφαιρο, τη μουσική του Ντεμπυσί. Το ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο είναι αναγκαία η ιεράρχηση των πολιτισμών με αξιολογικά κριτήρια προκειμένου να αντιληφθούμε το βάθος και το εύρος των προσλήψεων, των προσμείξεων και των επαφών.

«Δεν θεωρώ ότι οι σχέσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών είναι ισορροπημένες», υποστηρίζει ο Μπερκ. «Ορισμένα “κέντρα” εξάγουν περισσότερο απ’ όσο εισάγουν, ενώ οι “περιφέρειες” εισάγουν περισσότερο απ’ ό,τι εξάγουν. Για να εξηγήσει κανείς αυτές τις πολιτιστικές καταστάσεις είναι απαραίτητο να εξετάσει την πολιτική και οικονομική ιστορία, φαινόμενα όπως ο ιμπεριαλισμός, οι εξαρτήσεις κ.λπ. Υπ’ αυτή την έννοια οι πολιτισμοί μπορούν να ιεραρχηθούν. Ο πιο αντικειμενικός τρόπος ιεράρχησης που μπορώ να φανταστώ είναι με όρους πολυπλοκότητας, η οποία έχει άμεση σχέση με το δημογραφικό: μια χώρα 100 εκατομμυρίων είναι πιθανό να διαθέτει πιο πολύπλοκο πολιτισμό απ’ ό,τι μια χώρα 10 εκατομμυρίων. Κρίσιμος παράγων είναι επίσης το μεταναστευτικό. Εξ ου και η Κούβα έχει πιο πολύπλοκο πολιτισμό από την Ιαπωνία».

Αν και επισημαίνει ότι «ένα σημαντικό μέρος της πολιτισμικής ιστορίας του κόσμου κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα θα μπορούσε να γραφτεί με όρους “δυτικοποίησης”», γεγονός που εξηγεί την αγωνία του για μια «αντικειμενική και ουδέτερη» προσέγγιση του φαινομένου (πράγμα μάλλον αδύνατο δεδομένου ότι δεν υπάρχει παρατηρητής που να μην επηρεάζει με το βλέμμα του το αντικείμενο της παρατήρησης), όταν εξετάζει τις αλληλεπιδράσεις διαφορετικών πολιτισμών ανά τους αιώνες αδυνατεί, όπως είναι φυσικό, να απεκδυθεί τα αξιώματα του δυτικού καρτεσιανού υποκειμένου.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Μπερκ προσεγγίζει το σύνολο του ανθρώπινου πολιτισμού μέσα από το διαθλαστικό πρίσμα του «υβριδισμού», η γραμμική ή πιο συγκεκριμένα δομική αυτή οπτική γωνία αντίληψης της ανθρώπινης πορείας μπορεί να αποτελέσει αφορμή γόνιμου προβληματισμού, κυρίως σε αντιπαράθεση με το έργο πλείστων άλλων μελετητών ιδιαίτερα επικριτικών όσον αφορά συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, με προεξάρχουσα π.χ. τη νεωτερικότητα, όπως ο Ζαν-Φρανσουά Ματέι ή ο Τζορτζ Στάινερ. Ο Ματέι στο βιβλίο του «Η εσωτερική βαρβαρότητα. Δοκίμιο για τη σύγχρονη ακοσμία» (εκδ. Αρμός) ανιχνεύει την πορεία της «βαρβαρότητας» ανά τους πολιτισμούς (διαβάζοντας π.χ. τον Τρωικό Πόλεμο ως σύγκρουση δύο διαφορετικών εκφάνσεων της βαρβαρότητας), δίνοντας έμφαση στην σημερινή εκδήλωσή της στο σύγχρονο δυτικό πολιτισμό.

«Είναι γεγονός», συνεχίζει ο Π. Μπερκ, «ότι διαφορετικές κοσμοθεωρίες και προσανατολισμοί προεξάρχουν χαρακτηρίζοντας διαφορετικούς πολιτισμούς, χωρίς ποτέ να μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ποικίλων προσανατολισμών εντός του ίδιου πολιτισμού. Αν και δεν πιστεύω ότι υπάρχει πρόοδος στην ιστορία, δεν θεωρώ δυνατή και την επιστροφή στο παρελθόν. Εντούτοις τέτοιου είδους απόπειρες ενδέχεται να προκαλέσουν τεράστιες πολιτιστικές αλλαγές και καινοτομίες όπως στην περίπτωση της Αναγέννησης. Η έννοια της προόδου στην ιστορία είναι μια πολύ γενική έννοια, καθώς π.χ. είναι δυνατή η διαπίστωση “προόδου” σε συγκεκριμένους τομείς του πολιτισμού όπως η τεχνολογία, χωρίς ωστόσο να αποκλείεται το ενδεχόμενο ενός πισωγυρίσματος και της απώλειας γνώσης. Ωστόσο ο όρος “βαρβαρότητα” είναι ένας ολισθηρός όρος, ο οποίος χρησιμοποιείται συνήθως για την καταδίκη κι όχι την κατανόηση άλλων πολιτισμών».

Το πιο ενδιαφέρον –ίσως– μέρος του βιβλίου είναι το κεφάλαιο «Ποικιλομορφία εκβάσεων» όπου ο Μπερκ αποπειράται να σκιαγραφήσει την εξέλιξη της πολιτιστικής αλληλεπίδρασης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Σε αυτό ο καθηγητής του Κέμπριτζ διακρίνει επτά πιθανές διαφορετικές εκδοχές.

Η πρώτη, την οποία αναφέρει, όπως λέει, μόνο για να την απορρίψει πάραυτα είναι το ενδεχόμενο να εξακολουθήσουν να υπάρχουν «ανεξάρτητοι πολιτισμοί». Η μόνωση, η μοναδική όπως φαίνεται εκδοχή πολιτιστικής ετερότητας την οποία αντιλαμβάνεται δεν είναι επιστημονικά δυνατή. «Κανένας πολιτισμός δεν είναι νησί».

Η δεύτερη μεσοπρόθεσμη ενδεχόμενη εξέλιξη είναι εκείνη του διαχωρισμού. Οπως όμως διδαχθήκαμε, υποστηρίζει ο Μπερκ, από το παράδειγμα των Γάλλων προτεσταντών εξόριστων ή των σύγχρονων Ιαπώνων, δεν πρόκειται για μια βιώσιμη –σε βάθος χρόνου– εκδοχή. Επόμενο ενδεχόμενο είναι εκείνο του απόλυτου συγκερασμού των πολιτισμών, ή άλλως η ομογενοποίηση και η δημιουργία ενός ενιαίου αδιαφοροποίητου παγκόσμιου αμερικανοποιημένου πολιτισμού της κόκα-κόλα ή του Μακντόναλντ, τον οποίο θεωρεί υπερβολικό και ουτοπικό. Ακολουθεί το ενδεχόμενο της αντίδρασης ή αντι-παγκοσμιοποίησης, που χαρακτηρίζεται από «τον ναρκισσισμό των ήσσονων διαφορών», το οποίο χαρακτηρίζει «πολιτισμική καθυστέρηση» θεωρώντας το πρόδηλα ουτοπικό.

Τέλος, τα ευκταία κατά Μπερκ ενδεχόμενα της «πολιτισμικής διγλωσσίας» και της «κρεολοποίησης» (η μετατροπή μας σε πολιτιστικούς μιγάδες), τα οποία θεωρούν δεδομένη την επικράτηση ενός παγκόσμιου πολιτισμού, όπου στην πρώτη περίπτωση θα γίνουμε όλοι «αμφι-πολιτισμικοί» μέτοχοι, δηλαδή δύο πολιτισμών του παγκόσμιου και του εκάστοτε τοπικού, διατηρώντας έτσι την τοπική μας κουλτούρα. Στην περίπτωση της «κρεολοποίησης» θα γίνουμε μάρτυρες της δημιουργίας μιας «νέας πολιτισμικής δομής», ενός πολιτιστικού σχήματος ευρείας κλίμακας το οποίο θα αποτελεί το «αποκρυστάλλωμα» πολλών άλλων.

Ο Μπερκ παραδέχεται ότι «οι αναλύσεις του πολιτιστικού υβριδισμού συχνά κάνουν λόγο για γενικές τάσεις αγνοώντας τα άτομα», υπογραμμίζοντας ταυτόχρονα ότι όσο περισσότερο μιλάμε τη γλώσσα του υβριδισμού αυξάνεται ο κίνδυνος να διαλυθεί ή να αποσυντεθεί από την πολύ χρήση. Πόσο τον απασχολεί αυτό το ενδεχόμενο; «Είναι αλήθεια, απαντάει, «ότι με την πιο ευρεία έννοια του όρου οτιδήποτε ανθρώπινο είναι εξ ορισμού υβρίδιο. Παρ’ όλα αυτά όμως –πάντοτε γενικεύοντας– ορισμένοι άνθρωποι ή τόποι είναι περισσότερο υβρίδια από άλλους».

Επιμένει ωστόσο ότι πρόκειται για τον πληρέστερο όρο που διαθέτουμε για να περιγράψουμε μια διαδικασία της οποίας όλα τα υπόλοιπα συνώνυμα περιγράφουν μόνον ορισμένες πτυχές. Ο όρος, π.χ., «πολιτιστική μετάφραση», που κατά τη γνώμη του μοιάζει να βοηθά περισσότερο και να παραπλανά λιγότερο σε σχέση με τις υπόλοιπες μεταφορές της «ανάμειξης». Το ερώτημα είναι αν ενδέχεται να λειτουργήσει ως μπούμερανγκ υποδηλώνοντας, σύμφωνα με τον ορισμό του Αμερικανού ποιητή Ρόμπερτ Φροστ «η ποίηση είναι αυτό που χάνεται στη μετάφραση», ότι η πολυθρύλητη «ανάμειξη» περιορίζεται μονάχα στα εξωτερικά γνωρίσματα των πολιτισμών, με άλλα λόγια στην απλουστευτική τους διάσταση που ονομάζουμε φολκλόρ.

«Συμφωνώ ότι κάτι χάνεται στη μετάφραση, επισημαίνει ο καθηγητής, αν και οπωσδήποτε περισσότερα στην περίπτωση της άρνησής μας να μεταφράσουμε. Δεν υπάρχει απλή μετάφραση, αλλά μόνο προσαρμογές. Από την πλευρά του δημιουργού, η προσαρμογή είναι συνήθως συνυφασμένη με την απώλεια ή την παρανόηση. Από την πλευρά, όμως, του μεταφραστή της λογοτεχνίας ή του πολιτισμού, η νέα εκδοχή ενδέχεται και να βελτιώνει το πρωτότυπο».